انواع آرایه های ادبی دهم انسانی؛ دانش آموزان انسانی پایه‌ی دهم در درس علوم و فنون با چهار آرایه‌ی ادبی در چهار درس سر و کار دارند.

۱.واج آرایی یا واژه آرایی

۲.سجع و انواع آن

۳.موازنه و ترصیع

۴.جناس و انواع آن.

انواع آرایه های ادبی دهم انسانی کدام‌اند؟

انواع آرایه های ادبی دهم انسانی بیشتر آرایه‌هایی اند که در کنکور با ترکیب آن‌ها با آرایه های دیگر سر و کار داریم که البته مهم است دانش آموزان چگونه در آزمون های آزمایشی از پس آن‌ها بر می‌آیند. برای اینکه بتوانید در آزمون‌ها تراز بیشتری داشته باشید باید نکات مهم این آرایه‌ها را در آموزش ادبیات دهم همواره در ذهن بسپارید.

۱.واج آرایی یا واژه آرایی:

واج آرایی یا واژه آرایی در انواع آرایه های ادبی دهم انسانی؛ این آرایه در تست های کنکور چندان کارآمد نیست چرا که طراحان سوال صرف تکرار سه واج هم آوا در یک بیت واج آرایی محسوب میشود.پس نتیجتا تمام بیت ها واج آرایی دارند.همچنین در کتاب درسی تاکید شده که مهم طرز گفتاری واج هاست نه شکل نوشتاری آن ها(مثلا ((ض)) و ((ز)) فرقی ندارند)

۲.سجع و انواع آن:

مهم ترین نکته‌ی سجع این است که حتما باید در دو جمله باشد.در پایان دو جمله. انواع سجع‌ها عبارتند از:

سجع متوازی:دو واژه ی مسجع که هم در وزن یکسان اند . هم در واج پایانی.
هر که با بدان نشیند نیکی نبیند.

سجع مطرف:دو واژه ی مسجع که هم وزن نیستند ولی واج پایانی مشترکی
دارند.

سجع متوازن: دو واژه ی مسجع که فقط وزن یکسان دارند ولی واج پایانی آنها
یکسان نیست.

نکته: ممکن است در جمله های نثر کلمه یا کلماتی عینا تکرار شوند اما این کلمات مسجع نیستند (مانند ردیف در شعر). در شعر، ابیات دارای قافیه میانی یا درونی مسجع محسوب می‌شوند.

• قافیه ی میانی: در جام می آویختم،اندیشه را خون ریختم/با یار خود آمیختم، زیرا درون پرورده ام
• قافیه ی درونی: ای نور ما ای سور ما ای دولت منصور ما/جوشی بنه در شور ما، تا می شود انگور ما
  

نمونه های بالا اشعار مسجع محسوب می‌شوند.

• موازنه: تک تک کلمات دو قرینه)دو جمله در نثر یا دو مصراع در شعر ( با هم سجع متوازن بسازند. هم عقل دویده در رکابت / هم شرع خزیده در پناهت.

چون دو واژه‌ی ( عقل و شرع )در دو مصراع با هم سجع متوازن می‌سازند، بنابراین بیت بالا دارای آرایه ی موازنه است.

حالا به تغییرات بیت زیر دقت کنیم:

هم عقل دویده در رکابت /هم نقل خزیده در پناهت

چون تک تک کلمات دو قرینه سجع متوازی دارند ،آرایه ی ترصیع می سازند. ترصیع: هر گاه تک تک کلمات دو قرینه با هم سجع متوازی داشته باشند ،آرایه ی ترصیع پدید می‌آید. مثال:

1-روحی بدین لطیفی در چاه تن فکنده/سری بدین عزیزی در قعر جان نهاده موازنه است ، زیرا چاه و قعر سجع متوازن هستند.

2-شکر شکن است یا سخن گوی من است //عنبر ذقن است یا سمن بوی من است. ترصیع است زیرا تمام سجع های دو مصراع متوازی است.

جناس در انواع آرایه های ادبی دهم انسانی

آرایه جناس به طور کلی، دو نوع است: «جناس تام» و «جناس ناقص». جناس ناقص، خود چند نوع است که در ادامۀ بحث، به برخی از انواع آن اشاره می شود.

جناس تام

جناس تام چیست : «جناس تام»، آن است که دو کلمه در حروف و حرکات(در گفتن و نوشتن) یکی باشند و در معنی مختلف باشند. مانند جناس میان دو کلمۀ گرگان در بیت زیر:
مثال:
در بیت زیر، میان واژگان «گرگان» در مصراع اول و دوم، جناس تام هست؛ اولی به معنی «شهر گرگان» است و دومی جمع واژۀ «گُرگ» است.
چنان بی بیم و ایمن کرد گرگان که مویشان را شبان بودند گرگان
فخرالدین گرگانی

در بیت زیر نیز میان واژگان «شانه» در مصراع اول و دوم، جناس تام هست؛ اولی به معنی «ابزار دندانه­ دار حالت دهندۀ مو» است و دومی به معنی «کِتف» است:
تار زلفت را جدا مشاطه گر از شانه کرد دست آن مشاطه را باید جدا از شانه کرد
امیرخسرو دهلوی

در بیت زیر، «مشتری» در اولِ مصراع دوم، به معنی «سیارۀ مشتری» و در آخر مصراع، به معنی «طالب و خریدار» است و جناس تام به وجود آورده است:
ای شده نعلِ سُم اسب تو را مشتری از چرخ، به جان مشتری
فلکی شروانی

در بیت زیر، واژۀ «بهشت» در مصراع اول، به معنی «فردوس» است که خداوند به نیکوکاران وعده داده است و در مصراع دوم، فعل است و از مصدر «هِشتن» به معنی گذاشتن و رها کردن است.
قیامت کسی بیند اندر بهشت که معنی طلب کرد و دعوی بهشت
بوستان سعدی

جناس ناقص

«جناس ناقص» یا «جناس مُحَرَّف»، آن است که دو پایۀ جناس در تعداد حروف و شیوۀ نگارش یکسان، ولی در حرکتِ حروف، مختلف باشند. مانند «خَلق و خُلق» در شعر زیر:
زَبونِ خَلق ز خُلق نکوی خویشتنم چو غنچه، تنگدل از رنگ و بوی خویشتنم
رهی معیری

نکته: در واقع، به هر جناسی غیر از جناس تام، جناس ناقص گویند و به جناس مُحرف نیز، ناقص گفته می­‌شود.

جناس زاید افزایشی

«جناس زاید» آن است که یکی از کلمات متجانس را حرفی بر دیگری زیادت باشد و آن حرف زاید، گاه در اول کلمه باشد. مانند: (طاعت و اطاعت، صاف و مصاف، تاب و عتاب). گاهی آن زیادت در آخر کلمه باشد. مانند: (خام و خامه، جام و جامه، نام و نامه). گاه زیادت در وسط کلمه باشد مانند: (کف و کنَف، نرد و نبَرد، قامت و قیامت).
از آنجا که به غیر از جناس تام، همۀ انواع دیگر جناس را ناقص می ­دانیم، می­ توان این نوع جناس را «جناس ناقص افزایشی» نامید؛ زیرا یکی از واژگان جناس، یک حرف نسبت به واژۀ دیگر افزوده دارد.
مثال:
در بیت زیر، میان واژگان «کوه» و «شکوه» جناس زاید هست.
اگر پای در دامن آری چو کوه سرت ز آسمان بگذرد در شکوه
بوستان سعدی

در این بیت، میان واژگان «لطیفه» و «لطیف» جناس زاید هست.
به یکی لطیفه گفتی ببرم هزار دل را نه چنان لطیف باشد که دلی نگاه داری
سعدی

جناس ناقص اختلافی

«جناس اختلافی» آن است که دو رکن جناس، در یک حرف با هم اختلاف داشته باشند. این اختلاف ممکن است در حرف اول یا پایانی یا یکی از حروف میانی واژگان باشد. از آنجا که به غیر از جناس تام، همۀ انواع دیگر جناس را ناقص می­ دانیم، می­ توان این نوع جناس را «جناس ناقص اختلافی» نامید.
در کتاب­های بدیع، با توجه به این که اختلاف حرف در کجای واژه باشد، بر آن نام­های جداگانه نهاده ­اند. این کار، نه تنها چیزی بر زیبایی جناس نیفزوده، بلکه یادگیری آن را برای آموزندگان دشوار کرده است.

مثال:
در بیت زیر، میان واژگان «کوه» و «کاه» جناس اختلافی است.
آرزو می­خواه، لیک اندازه خواه
برنتابد کوه را یک برگِ کاه (مولوی)

در بیت زیر، میان واژگان «ندا» و «صدا» که به معنی انعکاس و پژواک است، جناس اختلافی وجود دارد.
این جهان کوه است و فعل ما ندا
سوی ما آید نداها را صدا (مولوی)

در بیت زیر، میان واژگان «جنگ» و «ننگ» جناس اختلافی است:
من امروز نَز بهر جنگ آمدم
پیِ پوزش و نام و ننگ آمدم (فردوسی)

در بیت زیر، میان واژگان «زاغ» و «راغ» جناس اختلافی وجود دارد. همچنین کلمۀ «باغ» با کلمات «زاغ» و «راغ» جناس دارد و بین کلمات «فراغ» و «راغ» هم جناس افزایشی است:
زاغی از آنجا که فراغی گزید
رخت خود از راغ به باغی کشید (جامی)

تفاوت جناس با سجع چیست؟

کلماتی که با یکدیگر آرایه جناس را می‌سازند از نظر ظاهری کاملاً شبیه به هم هستند (جناس تام) ولی معنای متفاوتی دارند؛ نظیر شیر (حیوان) و شیر (خوراکی) و یا هر دو کلمه تفاوت بسیار کوچکی با هم دارند و فقط در یکی از حروف خود با هم متفاوت اند (جناس ناقص)؛ مانند: کار- بار، مست – است، نام- کام و… ، و این آرایه در شعر به کار می رود نه در نثر؛
اما کلماتی که با یکدیگر یک سجع را تشکیل می‌دهند، از نظر ظاهری تفاوت‌های آشکاری با هم دارند (مثل کلمات قافیه در شعر که فقط حروف پایانی مشترک دارند) و ممکن است اصلاً شبیه نباشند و فقط هم وزن باشند؛ مثل سجع متوازن. این آرایه هم مربوط به نثر است و معمولاً در پایان جملات یا فقره های متن منثور به کار می رود.